Με την πάροδο του χρόνου και την κοινωνική εξέλιξη, επήλθαν διάφορες αλλαγές ως προς τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα εξασφαλίζουν ενώπιον του νόμου και κατά τον νόμο τις μεταξύ τους διαπροσωπικές σχέσεις. Αρχικά, για την νομιμοποίηση της συμβίωσης και τη δημιουργία οικογένειας υπήρχε μόνο ο γάμος, και μάλιστα ο θρησκευτικός. Αργότερα, από το 1982 και έπειτα, νομοθετήθηκε η σύναψη γάμου ενώπιον δημοσίων κρατικών αρχών, χωρίς αυτός να ιερολογείται, ο γνωστός ως «πολιτικός γάμος». Τα τελευταία χρόνια και με βάση τα νέα κοινωνικά δεδομένα και τις ανάγκες, θεσπίστηκε μια νέα μορφή νομικής κατοχύρωσης της συμβίωσης, το λεγόμενο «σύμφωνο συμβίωσης». Σε περίπτωση που δεν υπάρχει καμία από τις παραπάνω επίσημες και αναγνωρισμένες μορφές συμβίωσης των ατόμων ενώπιον του νόμου, γίνεται λόγος για «ελεύθερη ένωση».
Λίγα λόγια για το σύμφωνο συμβίωσης
Το σύμφωνο συμβίωσης αποτελεί, όπως αναφέρθηκε, νέο θεσμό. Πρόκειται για συμφωνία μεταξύ δύο ενηλίκων προσώπων, με την οποία δηλώνεται η επιθυμία των ατόμων να μοιραστούν την κοινή τους ζωή, και, ως εκ τούτου, ορίζονται οι όροι, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις που απορρέουν από την απόφασή τους αυτή. Από νομικής πλευράς, το σύμφωνο συμβίωσης νομοθετήθηκε για πρώτη φορά με τον ν.3719/2008 και αναθεωρήθηκε έκτοτε πολλές φορές, με τελευταίες τις αλλαγές που επέφερε ο ν.4356/2015.
Σε σχέση με τις άλλες μορφές νομιμοποίησης της σχέσης, δηλαδή τον θρησκευτικό και πολιτικό γάμο, το σύμφωνο συμβίωσης δεν υστερεί σε τίποτε, καθώς η σχέση, μετά τη σύναψή του εξισώνεται καταρχήν σε όλα με τον γάμο. Ωστόσο, υπάρχει μία βασική διαφορά μεταξύ γάμου και συμφώνου συμβίωσης, που αποτελεί ταυτόχρονα πλεονέκτημα, αλλά και σημείο που χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή στη σύναψή του. Στο γάμο ισχύουν οι γενικές διατάξεις του οικογενειακού δικαίου του Αστικού Κώδικα, οι οποίες είναι αναγκαστικού δικαίου, δηλαδή οι σύζυγοι δεν μπορούν οι ίδιοι να καθορίσουν τους επιμέρους όρους της μεταξύ τους σχέσης. Αντίθετα, στο σύμφωνο συμβίωσης, παρέχεται στα μέρη σε μεγάλο βαθμό σχετική ευχέρεια και ευελιξία, ώστε να κάνουν τις δικές τους επιλογές και να παραιτηθούν από δικαιώματα, διαμορφώνοντας έτσι τα ίδια ορισμένους όρους της σχέσης τους. Αυτό ακριβώς το γεγονός συνιστά το πλεονέκτημα του συμφώνου συμβίωσης ως θεσμού, γι’ αυτό και συχνά επιλέγεται από τα ζευγάρια που επιθυμούν να έχουν την ελευθερία επιλογής και τη δυνατότητα να ρυθμίσουν τα ίδια ορισμένα σημεία της μεταξύ τους συμβίωσης.
Αναφορικά με το πολυσυζητημένο ζήτημα του φύλου των ατόμων στα οποία ο νόμος παρέχει το δικαίωμα να συνάψουν σύμφωνο συμβίωσης, η νομική θεωρία εμφανίζεται σε διάσταση με την πρακτική που ακολουθείται. Μολονότι κατά τον νόμο δεν υπάρχει καμία ρητή αναφορά που να αποκλείει τα ομόφυλα ζευγάρια από το να καταρτίσουν σύμφωνο συμβίωσης, εντούτοις, στην πράξη κάτι τέτοιο δεν έχει ακόμη εφαρμοστεί για κοινωνικούς κυρίως λόγους. Ωστόσο, παρατηρείται σταδιακά αλλαγή κλίματος ως προς το ζήτημα αυτό, τόσο στις κοινωνικές νοοτροπίες, αλλά και στον νομικό κόσμο.
Βασικά σημεία του συμφώνου
Το σύμφωνο συμβίωσης καταρτίζεται από τα ίδια τα άτομα αυτοπροσώπως, ενώπιον Συμβολαιογράφου, συντάσσοντας τη σχετική συμβολαιογραφική πράξη, και βεβαίως, είναι δυνατή η λύση του, υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Σε περίπτωση λύσης του, παρέχεται εκ του νόμου στα μέρη η δυνατότητα επιλογής ως προς το ζήτημα της παροχής διατροφής του άλλου μέρους, όχι του τέκνου.
Όσον αφορά τα τέκνα που θα γεννηθούν μετά την κατάρτιση του συμφώνου συμβίωσης, αυτά εξομοιώνονται σε όλα με τέκνα γεννημένα εντός γάμου. Για θέματα που αφορούν την ονοματοδοσία, τον προσδιορισμό του επωνύμου και την άσκηση της γονικής μέριμνας ισχύουν οι γενικές διατάξεις περί οικογενειακού δικαίου, με ορισμένες μικρές αποκλίσεις, που και πάλι παρέχουν ελευθερίες επιλογής στα μέρη.
Σχετικά με τις περιουσιακές και κληρονομικές σχέσεις των συντρόφων που καταρτίζουν σύμφωνο συμβίωσης –και εδώ έγκειται κυρίως η πρωτοτυπία του συμφώνου συμβίωσης ως θεσμού και τον κύριο λόγο για τον οποίο συχνά επιλέγεται –, παρέχεται στα μέρη η δυνατότητα οι σχέσεις αυτές να ρυθμιστούν, σε αρκετά σημεία, με δική τους πρωτοβουλία. Ενδεικτικά, κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί, στις περιουσιακές σχέσεις και τη συμμετοχή στα αποκτήματα, ενώ κάτι αντίστοιχο μπορεί να ισχύσει και ως προς το ποσοστό συμμετοχής στη νόμιμη μοίρα.
Τέλος, ως προς τις αξιώσεις των μερών μεταξύ τους, καθώς και τις απαιτήσεις, παροχές, προνόμια έναντι τρίτων ή έναντι του Δημοσίου, εφαρμόζονται αναλόγως και για τους τους συμβαλλόμενους με σύμφωνο συμβίωσης, όπως και στους συζύγους, εφόσον δεν υπάρχει διαφορετική ειδική ρύθμιση στον Νόμο. Για φορολογικά ζητήματα, ο κανόνας που ισχύει στο σύμφωνο συμβίωσης είναι η υποβολή χωριστής φορολογικής δήλωση του καθενός. Υπάρχει, βέβαια, η δυνατότητα για κοινή φορολογική δήλωση υπό προϋποθέσεις, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις είναι υποχρεωτική η υποβολή χωριστής φορολογικής δήλωσης.
Αντί Επιλόγου
Καταλήγοντας και συμπεραίνοντας, το σύμφωνο συμβίωσης, ως νέος νομικός και κοινωνικός θεσμός, έχει διανύσει πολύ δρόμο και έχει ακόμη αρκετό μπροστά του, καθώς ρυθμίζει έναν ευαίσθητο χώρο, αυτό των οικογενειακών και διαπροσωπικών σχέσεων. Παρά τις πρώτες αντιδράσεις και την αρχική αμηχανία που προκάλεσε στον νομικό κόσμο, το σύμφωνο συμβίωσης γνωρίζει σταδιακά ολοένα και ευρύτερη αποδοχή από την ίδια την κοινωνία. Παράλληλα, σημειώνεται διαρκώς εξέλιξη του νομοθετικού πλαισίου προς την κατεύθυνση της ισότητας, της κατοχύρωσης των δικαιωμάτων των ατόμων και της προάσπισης της ελευθερίας τους ως προς τις προσωπικές τους επιλογές. Το βέβαιο είναι ότι το σύμφωνο συμβίωσης έχει ήδη παγιωθεί ως θεσμός τόσο μεταξύ των νομικών, όσο και στη συνείδηση της κοινωνίας.